\
29 Mart 2024 - Cümə

Gilan vilayətinin coğrafiyasında türklərinictimai eləcə də siyasi vəziyyətinə baxış... - Araşdırma

Gilan vilayətinin coğrafiyasında türklərinictimai eləcə də siyasi vəziyyətinə baxış... - Araşdırma
1631baxış
Gilan əyalətinin mərkəzi təxminən iki milyon beş yüz min əhalisi olan, Rəşt şəhərinin müxtəlif Türk tayfaları, Gilək, Talış, Tat, Lor və s. olan İranın ən sıx yaşayışli ərazi və yaşıl vilayətlərindən biridir. Bu vilayət şimaldan Xəzər dənizi və Azərbaycan Respublikasına qədər,  qərbdən Ərdəbil əyalətinə, cənubdan Zəncan və Qəzvin vilayətlərinə və şərqdən Mazandaran vilayətinə məhdudlaşır.
 
Bəzi rəsmi və qeyri-rəsmi statistikaya görə, türklər Gilan vilayətində ən böyük iki əhali qrupundan birini təşkil etmiş və vilayətin iqtisadi bazarlarının və siyasi arenalarının çiçəklənməsində əhəmiyyətli rol oynayırlar.
Gilan vilayətini şərq və qərb olaraq iki hissəyə böldükdə, Gilanın qərbindəki türklərin statistikası və əhali təsiri şərqdən daha çoxdur. Talış dilində danışan bəzi qonşu kəndlər xaricində Astara, Ləvəndöyül, Çobar, Həviq və Lisar qəsəbələri əsasən türklərdir və türkcə danışırlar. Bu gün Astara liman şəhəri coğrafi mövqeyinə və Azərbaycan Respublikası ilə sərhədinə görə regional ticarət və turizm sənayesində mühüm rol oynayır və turizm və ticarət qütblərindən biri sayılır.
 
Həştpər şəhərinin linqvistik mövqeyi həm də Türkcə və Talış dilində Talış zonasının ən əhəmiyyətli və ən sıx çəmiyətli şəhəridir. Bu ərazilərdə düyü, kivi, xurmalı və s kimi vacib kənd təsərrüfatı məhsulları becərilir və ixrac olunur.
 
Rudbar, Məncil və Loşan kimi kiçik şəhərlər daha çox dörd etnik qrupdan ibarətdir: Gilək, Türk, Lor və Kürd. Bundan əlavə, bu şəhərlər kiçikliklərinə rəğmən şedver yol ayrıcında məskunlaşdıqan  Gilan əyalətini atehran, Zəncan, və qəzvin kimi 3  əhəmiyyətli əyalətlərə bağlayırlar. Həmçinin bu ərazilərdə zeytun məhsullarının becərilməsi vilayətin əkinçilik sənayesinin çiçəklənməsinə çox kömək etmişdir.
 
Bununla belə, qərb bölgəsinin və Gilan vilayətinin ən böyük iki şəhəri olan Rəşt və Ənzəli limanı şəhərlərində yaşayan türklərin sayı bir qədər fərqlidir. Son illərdə vilayət (Rəşt) vilayətin hər yerindən çoxlu miqrant qəbul etdi və bu səbəbdən bu iki şəhərdəki dil müxtəlifliyi digər şəhərlərdən daha çoxdur. Gilək, Türk, Talış, Lor və Tat etnik qrupları bu şəhərlərin əsas sakinləridir, lakin sakinlərinin çoxu birinci yerdə giləklər və ikinci yerdə isə türklərdir.
 
Türklər, Ənzəli və Rəşt şəhərlərində sənayenin, bazarın və ticarətin çiçəklənməsində mühüm rol oynayırlar, bölgədəki Gilan vilayətinin iqtisadiyyatını xeyli miqdarda bazar iqtisadi fəaliyyətini ələ keçirərək və əhəmiyyətli fabriklər tikərək inkişaf etdirdilər. Bəzi Pan Fars məmurları tərəfindən bir sıra məhdudiyyətlər və etnik ayrıseçkiliklər səbəbiylə Pan türklük ittihamı səylər ilə Pan-Giləklər tərəfindən Gilan vilayətinin Azərbaycan Türklərinə qarşı ümumiyətlə Türk əleyhinə hərəkatlar qanuni və vətəndaşlıq hüquqlarını həyata keçirmək üçün həmişə siyasi və mülki fəaliyyətlərinə əngəl törədiblər.  həmçinin Onların və vilayətin digər örazilərində həyat sürən türklərə qarşı çirkin davranışlar istiqamətdə əllərindən gələni əsirgəmirlər.
 
Qərbi Gilandan fərqli olaraq, Şərqi Gilandakı türklərin əhalisi bir qədər azdır və sakinlərinin çoxu Gilək vətəndaşlarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Lahican, Astara, Loşan, Ləngərud, Rudsər, Çaboksər, Kalaçay və s. Kimi böyük şəhərlərdə, əksəriyyəti yerli Gilanın qərbindəki türklər deyil, Azərbaycan şəhərlərindən (Ərdəbil, Zəncan, Təbriz, Xalxal)-dan Gilan vilayətinə köç etdib və Gilanın şərq bölgəsində iqtisadi çiçəklənməsində rəngli bir rol oynadı. Şərqi Gilan'da, Lahican və Ləngərud şəhərlərinin əhəmiyyətinə görə əksər türklər bu iki şəhərdə cəmlənmişdir.
 
Müəllif: Mahmud Dustan